«Θα ζήσω να τα φωνάξω όλα αυτά; Θα ζήσω για να πω… κι αν ζήσω θα μπορέσω να ιστορήσω τα ανιστόρητα;» αναρωτιέται ο Μενέλαος Λουντέμης κατά την διάρκεια της εξορίας του στη Μακρόνησο.
Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου
Μια διαδικτυακή περιήγηση στο καταραμένο νησί του Αιγαίου, την Μακρόνησο προσφέρουν σε όσους ενδιαφέρονται τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού. Πρόκειται για την ιστοσελίδα http://www.makronissos.org/ που φιλοξενεί το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου.
Ένας φορτισμένος τόπος, σύμβολο της πιο σκοτεινής όψης της ελληνικής μετεμφυλιακής ιστορίας. Η Μακρόνησος συνώνυμη του ψυχικού και σωματικού βασανισμού, υπήρξε κολαστήριο για χιλιάδες ανθρώπους (τουλάχιστον 50.000 τα χρόνια 1947-50), κομμουνιστές, αριστερούς (ή θεωρούμενους ως τέτοιους) και συγγενείς τους.
«Το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου προσπαθεί να αποτυπώσει μία μοναδική ιστορική εμπειρία αλλά και να αποτίσει φόρο τιμής στους χιλιάδες ανθρώπους που πέρασαν από εκεί και οδηγήθηκαν είτε στον θάνατο είτε στην τρέλα και υπέφεραν πολύ σκληρά βασανιστήρια» δηλώνει στον Αθήνα 9.84 ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ιστορικός, επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ένας από τους συγγραφείς κειμένων του Μουσείου.
Εθνική αναμόρφωση
«Ο επισκέπτης του ψηφιακού μουσείου μπορεί να αναζητήσει φωτογραφικό υλικό, αρχειακά τεκμήρια, χάρτες, μαρτυρίες, κείμενα, όλα τα στοιχεία που ανασυνθέτουν αυτό το μοναδικό στην ελληνική ιστορία φαινόμενο» μας λέει ο κ. Καραμανωλάκης και εξηγεί ότι «η μοναδικότητα της Μακρονήσου ως τόπος εξορίας είναι ότι αποτέλεσε ενα ιδιότυπο πείραμα τόσο σε ελληνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο γιατί δεν λειτούργησε απλά ως στρατόπεδο συγκέντρωσης -κράτησης πολιτών και στρατιωτών αλλά ώς στρατόπεδο «εθνικής αναμόρφωσης» όπως ονομάστηκε.
»Οι άνθρωποι εκεί καλούνταν να μετανοήσουν για τις ιδέες τους και αυτό να αποτυπωθεί και γραπτώς, στη δήλωση μετανοίας. Η διαδικασία αυτή αναμόρφωσης γίνονταν με προπαγάνδα και με την χρήση πολύ σκληρών βασανιστηρίων, που οδήγησε πολλούς από αυτούς στο θάνατο και τους περισσότερους να υπογράψουν την δηλώση. Κάποιοι από αυτούς που υπέγραψαν οδηγήθηκαν στην τρέλα».
Ο Τάσος Λειβαδείτης εξόριστος στη Μακρόνησο το 1950 γράφει:
«Είκοσι άνθρωποι κουβαριασμένοι μες σ’ ένα αντίσκηνο, δε μπορείς να σαλέψεις ούτε τη γλώσσα σου μα είναι πολλά τα χέρια να μοιράσεις την πίκρα σου, πολλές οι ανάσες να ξεχνάς τη βροχή. Έχει αρκετή θέση για να πεθάνεις».
Σύντομη ιστορία του νησιού ως τόπος εξορίας
Από το 1912 έως το 1913 στάλθηκαν στη Μακρόνησο χιλιάδες Τούρκοι αιχμάλωτοι του Α´ Βαλκανικού Πολέμοου.
Στις 10 Ιουνίου 1922 αποφασίζεται η μεταφορά και προσωρινή εγκατάσταση στη Μακρόνησο των προσφύγων από τον Πόντο.
Το 1931 η Μακρόνησος προτείνεται ως χώρος συγκέντρωσης των κομμουνιστών.
Το 1935 αναφέρεται στον Τύπο πως αποφασίστηκε να μεταφέρονται εκεί οι εκτοπιζόμενοι κομμουνιστές, για την αποφυγή του κινδύνου μετάδοσης των ιδεών τους στα νησιά του Αιγαίου.
Η αντίστροφη μέτρηση για τα στρατόπεδα της Μακρονήσου ξεκίνησε το 1950. Μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 λειτουργούσαν μόνο οι στρατιωτικές φυλακές. Τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκατέλειψαν τη Μακρόνησο.
To 1989 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού κηρύχτηκε ολόκληρο το νησί της Μακρονήσου ιστορικός τόπος και όλα τα κτίρια των στρατοπέδων του νησιού ιστορικά διατηρητέα μνημεία.
Απόσπασμα από τα Μακρονησιώτικα, 1957 του Γιάννη Ρίτσου
«Κι η θάλασσα είναι ακόμη γαλάζια όπως πάντοτε
κι ο αμερικάνικος στόλος ταξιδεύει στο Αιγαίο
ήσυχος, ήσυχος, ωραίος,
και τ’ άστρα ανάβουν κάθε βράδυ μικρές φωτιές
να ψήσουν οι Άγγελοι την ψαρόσουπα της Παναγίας.
Κι από κάτου απ’ τ’ αστέρια περνάνε
καραβιές-καραβιές οι εκτοπισμένοι
και τσουβάλια με κομμένα ποδάρια
και τσουβάλια με κομμένα χέρια
και τσουβάλια με νεκρούς
ξεβράζουν οι φουρτούνες στις αχτές του Λαυρίου».
Τα κείμενα του Μουσείου
Τα κείμενα του Ψηφιακού Μουσείου Μακρονήσου υπογράφουν οι: Πολυμέρης Βόγλης, ιστορικός, αναπληρωτής καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Θανάσης Γάλλος, ιστορικός, Κατερίνα Γκίκα, αρχαιολόγος, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Άντα Κάπολα, ιστορικός, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ιστορικός, επίκουρος καθηγητής ΕΚΠΑ, Στρατής Μπουρνάζος, ιστορικός, Τάσος Σακελλαρόπουλος, ιστορικός, υπεύθυνος Ιστορικών Αρχείων Μουσείου Μπενάκη.
Καλλιόπη Ασλανίδου
