Τα έθιμα της Κ. Δευτέρας: Κούλουμα – Λαγάνα – Χαρταετός

H Καθαρά Δευτέρα ήρθε, μικροί μεγάλοι γιορτάζουν τα κούλουμα με λαγάνα, νηστίσιμα εδέσματα και πέταγμα του χαρταετού. Από πού όμως προέρχονται αυτά τα έθιμα, τι συμβολίζουν, γιατί τα γιορτάζουμε και γιατί τα επαναλαμβάνουμε κάθε χρόνο με… θρησκευτική ευλάβεια;

Αν και δεν υπάρχουν στοιχεία για αρχαία προέλευση της γιορτής της Καθαράς Δευτέρας, η παράδοση λέει ότι οι Αθηναίοι, πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, γιόρταζαν τα κούλουμα στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου έτρωγαν και έπιναν καθισμένοι στους βράχους, μέχρι τη δύση του ηλίου.

Το γεγονός ότι η ημέρα αυτή είναι η αρχή της Σαρακοστής, επέβαλε στο τραπέζι να υπάρχουν μόνο νηστίσιμα εδέσματα. Τα επόμενα χρόνια, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες, οι οποίοι ζούσαν στην Αθήνα, έστηναν τσάμικο χορό, στους στύλους του Ολυμπίου Διός, στις «κουλώνες», όπως έλεγαν με την ιδιαίτερη ντοπιολαλιά τους, δίνοντας έναν ξεχωριστό τόνο στον εορτασμό της ημέρας.

Υπάρχουν δύο εκδοχές για την προέλευση της λέξης «Κούλουμα». Σύμφωνα με την πρώτη, τα Κούλουμα αποτελούν αναγραμματισμό του λατινικού «Cumulus» που σημαίνει «αφθονία», αλλά και «τελείωμα». Εικάζεται λοιπόν ότι το cumulus να έγινε «κούμουλα» και στη συνέχεια «κούλουμα», καθώς εκείνη τη μέρα, στο «τελείωμα» της Αποκριάς, καταναλώνουμε «αφθονία» νηστίσιμων τροφών, στην απαρχή της Σαρακοστής.

Η δεύτερη εκδοχή, η οποία είναι και η επικρατέστερη σύμφωνα με τους ιστορικούς και τους λαογράφους, αναφέρει ότι η λέξη «Κούλουμα» προέκυψε από το λατινικό «Columna», που σημαίνει «κολώνα», με την έννοια ότι τα πρώτα γλέντια γίνονταν στους στύλους (τις «κολώνες») του Ολυμπίου Διός.

Η ονομασία της Δευτέρας αυτής ως «Καθαρά» πάντως, προήλθε από τη συνήθεια που είχαν οι νοικοκυρές το πρωί της ημέρας αυτής, να πλένουν με ζεστό νερό και στάχτη όλα τα μαγειρικά σκεύη, ως «ημέρα κάθαρσης».

Χαρταετός

Ο χαρταετός είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά έθιμα στη χώρα μας, ένα έθιμο γεμίζει χαρά και χαμόγελα μικρούς και μεγάλους. Ο πρώτος χαρταετός πέταξε περίπου στο 200 π.Χ στην Κίνα, και μάλιστα με τη μορφή που έχουν έως σήμερα, η οποία δεν είναι αλλή από τη μορφή του δράκου.

Από την Κίνα οι χαρταετοί ταξιδεύουν στην Κορέα και την Ιαπωνία για να εμπλουτιστούν με περισσότερα σχέδια. Γύρω στο 1400 μ.Χ. οι Ευρωπαίοι εξερευνητές που ταξιδεύουν στις χώρες της Ασίας φέρνουν τους χαρταετούς στην γηραιά ήπειρο, όπου κατά τους δυο Παγκόσμιους πολέμους χρησιμοποιούνται ως συσκευές παρατήρησης.

Ο βαθύτερος σκοπός του εθίμου στην Αρχαία Κίνα ήταν η επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι πίστευαν τότε ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να δει τις ευχές τους που κρεμιόντουσαν πάνω του και να τις πραγματοποιήσει.

Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής, καθώς συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς το Θείο. Με άλλα λόγια συμβολίζει ότι ο προορισμός του πνεύματος του ανθρώπου είναι στον ουρανό δίπλα στον δημιουργό του.

Το γεγονός μάλιστα ότι οι πιστοί πετούν τον χαρταετό την πρώτη μέρα της Σαρακοστής,δικαιολογείται η χριστιανική εκδοχή ότι προετοιμάζουν τη σωματική και πνευματική τους κάθαρση μέσω της νηστείας της Σαρακοστής. Στη συνέχεια τα κρεμούσαν στη θέση τους όπου και παρέμεναν μέχρι τη λήξη της νηστείας. Επίσης κατά την ημέρα αυτή εξέρχονταν όλοι οικογενειακώς στην ύπαιθρο και έστρωναν κάτω στη γη και έτρωγαν νηστίσιμα φαγητά όπως χαλβά, ελιές, ταραμά και λαγάνα.

Η λαγάνα

Η λαγάνα, νόστιμη και λαχταριστή, παρασκευάζεται «πρόχειρα», χωρίς προζύμι, συμβολίζονται την «απλότητα» και τη «συντριβή» της χριστιανικής πίστης. Η ιστορία της μάλιστα διατρέχει όλη τη διατροφική παράδοση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες» λέει «Λαγάνα πέττεται» δηλαδή, «Λαγάνες γίνονται». Ο δε Οράτιος στα κείμενά του αναφέρει τη λαγάνα ως «Το γλύκισμα των φτωχών».

Το έθιμο της λαγάνας παρέμεινε αναλλοίωτο ανά τους αιώνες και συνηθίζεται να παρασκευάζεται με μεράκι από τον αρτοποιό της γειτονιάς, τραγανή λαχταριστή και σουσαμένια, και καταναλώνεται κατά την Καθαρά Δευτέρα, την Πρωτονήστιμη Δευτέρα της Σαρακοστής.

Από την Καθαρά Δευτέρα προετοιμάζεται ο άνθρωπος μετά τις εορτές και την καλοφαγία των Απόκρεων, να καθαρίσει την ψυχή και το σώμα του για να φτάσει στο τέρμα, δηλαδή στο Πάσχα, και να αναστηθεί ξανά με την Ανάσταση του Κυρίου.

Η νόστιμη και λαχταριστή για όλους μας λαγάνα είναι ένα προιόν άξιο σεβασμού και με πραγματική πλούσια ιστορία, θα είναι μεγάλη απώλεια για τις επερχόμενες γενεές να ξεχάσουν τις παραδόσεις μας, να ξεχάσουν τις παλιές σαρακοστιανές μυρουδιές.

Οι αρτοποιοί της γειτονιάς πιστοί στις παραδόσεις μας παρασκευάζουν την Καθαρά Δευτέρα τη λαγάνα συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση του εθίμου, ώστε οι νέες γενεές να έχουν την ευκαιρία να ακούσουν, να μυρίσουν και να γευτούν τη Σαρακοστή γιατί οι Σαρακοστιανές μυρωδιές είναι έμμεσοι φορείς μιας βαθιάς πνευματικότητας.

Ισίδωρος Ρούσσος